B a l l a d e  v a n  T e x e l

H e n k  S c h o o r l



Het eiland beschreven aan de hand van een kaart van Jan van Scorel uit ca. 1550


De tekst is ontleend aan Ballade van Texel - toelichting bij de reproductie van een kaartfragment






Deze handgetekende kaart, waarop behalve het gedeelte Texel (links), er allerlei werkzaamheden bij de droogmakerij van de Zijpe zijn geschetst zijn,
Op grond van topografische indicaties is dit te dateren uit 1552, en wordt toegeschreven aan Jan van Scorel, die zich in deze periode met de droogmakerij heeft bezig gehouden.

Het origineel meet 80 x 240 cm, en bevindt zich in het Algemeen Rijksarchief, collectie Hingman, nr. 2486

Het gedeelte met Texel en Wieringen is in 1976 door Het Open Boek in kleur gereproduceerd en uitgegeven, samen met het toelichtingsboekje Ballade van Texel



Details van de kaart op een groter formaat



I n h o u d

Details op het gereproduceerde gedeelte van de kaart
Het eiland Huisduinen
Wieringen
Het Marsdiep
Scheepvaart en visserij



D e  b a l l a d e  v a n  T e x e l

Duinen, dijken en bedijkingen
De polder Walenburg
Het 'binnenland'
Dorpen en buurtschappen, kerken en huizen



D e  d o r p e n  a f z o n d e r l i j k

De Westen
Den Burg
De Waal
Oosterend
De Koog
Den Hoorn
De kapel op de Hogeberg







Een zelfportret van Jan van Scorel
Het is een detail van de kruisvaardersprocessie uit 1528
Frans Hals-museum, Haarlem, cat. no. 263

(Foto A. Dingjan, Den Haag)



Details op het gereproduceerde gedeelte van de kaart


Het in kleur gereproduceerde gedeelte van de kaart laat duidelijk de werkwijze van de maker zien.

De eilandvormen zijn groot gehouden en er is een prettige harmonie bereikt in de diepten en ondiepten suggererende nuancen van het lichte zeeblauw, waar de banken en buitendijkse schorren doorheen schemeren (hier en daar met 'waert' aangeduid), de zandige kleur van strandvlakten en duinen, die met een schetsmatige heuvel-signatuur zijn aangegeven, en de oker-tinten van het bewoonde landschap.
Er is niet gestreefd naar detaillering van polder-, of verkavelings-structuur.

De reproductie omvat het gedeelte waarop de eilanden Huisduinen, Texel en Wieringen in hun maritiem landschap tussen Noordzee en Zuiderzee zijn afgebeeld.



Het eiland Huisduinen


Wat de vormgeving van het eiland Huisduinen betreft: een hoefijzer van duinen beschermt zonder maar de geringste aanduiding van de drie polders Oudeland, Koog en Nieuwland het 'binnenland'.
De noorder-duinen zijn te zwaar aangezet, maar het noord-westen vertoont een duinversmalling, die reëel is en ook op kaarten van Sgroten, van Deventer en Laurens Pietersz. voorkomt.

Het dorp is te noordelijk weergegeven; van Helder-buurt achter de noordelijke duinen is geen spoor te bekennen.
De zuid-duinen zijn te gering van omvang getekend, maar de kaart geeft wel ten zuiden van het eiland een losstaand duin-complex weer, dat als Oogduinen bekend stond.
De tussenliggende vlakte is omstreeks 1600 door de bekende Amsterdamse koopman Isaac Le Maire bedijkt.

Het geheel is zeer globaal en vlot neergezet en ingekleurd, maar daarom niet ondoordacht.
In dit globale geheel valt de aan St. Nicolaas gewijde dorpskerk en zijn omgeving op door een met grotere precisie weergegeven situatie.
Het silhouet van de kerk komt evenals bij Callantsoog nauwkeurig overeen met de kustverkenningen van de zestiende-eeuwse stuurliedenboeken.
De huisjes van Kerkebuurt zijn onder bescherming en half weggedoken achter hoger duinlandschap getekend.

Ten zuiden van de kerk suggereert een rijtje huisjes dat zich oostwaarts uitstrekt naar 'Antgebuurt'.
In 1509-1510 is de voorganger van het hier getekende dorpskerkje verloren gegaan.
De herbouw dateert uit 1513;
Voor de nieuwe kerk goot de Amsterdamse klokgieter Goebel Sael in 1537 een nieuwe kerkklok, die bij elke nieuwe land-inwaartse herbouw van de kerk mee verhuisde, en nog in de toren van de huidige Huisduiner kerk hangt.

In 1599 staat de kerk volgens een kaart van Gerrit Dirksz. Langendijck [Algemeen Rijksarchief, collectie Hingman, nr. 2478] gedeeltelijk met zand overstoven in de buitenste duinreep, en gaat dan weldra verloren.
Op het noorderstrand staan twee bakens, die in één lijn met de uiterton buitengaats de invaarroute van het Spanjaardsgat aangeven.
Op enkele zeeverkenningen en kaarten uit de eerste helft en het midden van de 16de eeuw komt deze situatie op gelijke wijze voor.

De gedetailleerde weergave van de constructie van deze kustbakens stemt in vorm overeen met simpeler weergegeven silhouetten op deze zeekaarten.
In deze en enigszins afwijkende vormen kwamen soortgelijke bakens langs de Nederlandse en Duitse kusten al voor.



Wieringen


Meer nog dan Texel is Wieringen zowel naar vorm als wat betreft de verspreiding van de dorpen over het eiland-oppervlak buiten elke reële proportie getekend.
Op de ovale pannenkoek zijn de oude parochie-dorpen Westerland, Hippolytushoef, Stroe en Oosterland vrij willekeurig geplaatst.
Op de oostelijke hoek is Den Oever in verhouding onwaarschijnlijk groot voorgesteld.
Uit de verklaringen van de 'Informacie' van 1514 blijkt, dat er vier parochie-kerken op het eiland waren, Den Oever wordt zelfs niet genoemd.
Door achteruitgang in bevolking waren de parochies noodlijdend.

In drie van de vier dorpen was het woningbestand sedert 1500 met 10% verminderd, in Hippolytushoef zelfs met 20%, terwijl in deze plaats van de resterende huizen 25%, en in Oosterland 35% armlastig was. Alleen landbouw wordt als middel van bestaan vermeld.
In tegenstelling daarmee toont de kaart Den Oever als een welvarender dorp met een grote kerk.

Door toenemende betrokkenheid bij de scheepvaart op Amsterdam kan het strategisch liggende dorp ten kost van Hippolytushoef en Oosterland in betekenis zijn toegenomen, maar de grote kerk, die hier is getekend, zal een misverstand zijn geweest.
Van Cuyck zag in de 18de eeuw 'een slegt houten kerkje'.

Niet overvallen door de Watergeuzen, maar meer als gevolg van algemene verwaarlozing bleek in 1606 herstelwerk aan de vier oude kerken nodig, vooral aan die van Hippolytushoef en aan de toren van Westerland.
Wieringen zou slechts de helft of twee-derde kunnen gaan financieren.

In oktober 1674 gaven Gecommitteerde Raden opdracht de puinhopen van de ingestorte tufstenen kerk van Hippolytushoef te verkopen en verleenden in november 1676 subsidie voor nieuwbouw, waarbij gedeeltelijk op de fundamenten van de oude kerk werd herbouwd, zoals van Cuyck bij bezoek constateerde.

Van Cuyck zag ook in de late 18de eeuw het oude tufstenen kerkje van Westerland, dat hij zeer bewonderde.
Hij beschreef het kerkje van Stroe als een 'arm kapelletje'.

Aan de zuid-zijde van het eiland zorgt volgens de kaart een watermolentje voor de ontwatering van een kleine bedijking als voorloper van het Wieringer Nieuwland, zoals dit ook is afgebeeld op een gedetailleerde zestiende-eeuwse kaart [Collectie Hingman, nr. 2744].

Dezelfde kaart bevestigt het brede strand aan de noord-zijde zoals dat op onze kaart is afgebeeld met de notitie: 'De drooghe waert ende is een strandt'.
Daarentegen is de afbeelding van diep water aan de zuid-zijde direct onder de eiland-kust in de 16de eeuw nog niet juist.



Het Marsdiep


Van het Marsdiep, zoals dat op deze kaart met een tweetal tonnen in de buiten-delta en een ton dieper het zee-gat in is afgebeeld, was in het midden van de 16de eeuw het ongeveer west-oost gerichte Spanjaardsgat de voornaamste toegangsgeul.

Bij het binnenvaren hielden de schepen om ondiepte ten zuiden van Texel te vermijden dicht op de noordelijke oever van Huisduinen aan, zoals uit zeilaanwijzingen uit die jaren is op te maken.

In 1584 geeft Lucas Jansz. Waghenaer en in 1585 Albert Haeyen op hun betreffende kaarten aanwijzingen voor de vaart door het Marsdiep met dieptelodingen in vademen, waaruit blijkt, dat ten noorden van Huisduinen een kleine kil met een diepte van 15 vademen voorkomt, maar dat noord-oostelijk van het eiland, benoorden de Balg naar Wieringen, over een grotere lengte diepten van 14 en 15 vadem (à 1.70 m) werden gelood.
Deze geul, die samenhing met een verdieping en toename in betekenis van Texelstroom in noord-oostelijke richting, is op de kaart ten oosten van de lanen (de zandbank) ten zuiden van Texel met een donkerder blauwe tint aangegeven.

Dat in deze geul ter plaatse een ton de invaart van de Balg (die slechts voor kleine scheepjes toegankelijk was) zou markeren is niet waarschijnlijk.

Zowel op een verkenning van het Marsdiep in 1536 door een spionagescheepje van de Engelse koning Hendrik VIII als op de kaarten van Waghenaer (1584) en Haeyen (1585), ligt de ton oostelijker in de vaargeul en wel daar waar de vaart naar de Zuiderzee om Wieringen heen zuidwaarts afbuigt bij de toegang tot aan Dove Balg en Oude Vlie.

Op de kaart is een derde ton benoorden de Noorderhaaks-bank getekend in de geul, die door Albert Haeyen als Het Landsdiep van Texel wordt aangeduid en op diens kaart van 1585 al dicht onder de Texelse wal is afgebeeld.
In het laatst van de 16de eeuw is dit gat verland door de 'verheling' van de Noorderhaaks-bank aan zuid-west Texel.
De geul kon in de tweede helft van de 16de eeuw nog slechts door vissers-scheepjes worden gebruikt en heeft ook bij Waghenaer (1584) geen betonning meer.

Ook een scheepskaart uit het midden van de 16de eeuw geeft bij een nauwkeurige aanwijzing voor de invaart van het Marsdiep in deze geul geen betonning.
Mogelijk berust de plaatsing van de ton in dit gat op onze kaart op een vroegere waarneming of is deze overgenomen van een vroegere (onbekende) kaart.

De tonnen zijn conisch van vorm, en de ankerkettingen, waarmee de tonnen aan zware stenen op de bodem waren verbonden, zodat ze op hun plaats werden gehouden, waren aan de puntige zijde bevestigd, terwijl de brede en afgeplatte zijde boven water stak.

Lucas Jansz. Waghenaer beschrijft deze tonnen in zijn Spieghel der Zeevaerdt (1584-1585) als volgt :
'Op alle de stroomen van Hollandt, Vrieslandt ende Zeelandt sijn de tonnen aen 't opperste rondt ende breedt ende afgaende aen 't neerste eynde smal ende scherp..., (zij) sijn swert ghepect ofte gheteert...'



Scheepvaart en visserij


In het Marsdiep en voor anker op de ree van Texel zijn een viertal driemastschepen getekend, die met de naam 'volschip' of 'razeil' werden aangeduid. Deze driemasters waren in het midden van de 16de eeuw de meest voorkomende koopvaarders; zij vertoonden, als te zien is aan de koopvaarder in het Marsdiep, reeds een platte spiegel, waarin zich de ontwikkeling naar de zeventiende-eeuwse spiegelschepen baanbreekt.
De scheepsvorm is daarbij vergeleken nog ouderwets.

Zij hebben twee dekken in de opbouw van het achterkasteel en een sterk overhangend voorkasteel, waarin de ontwikkeling vanuit de middeleeuwse kogge herkenbaar is. Het zestiende-eeuwse driemastschip had een grote mast midscheeps als de oude kogge; de bezaanmast was vrij ver naar achteren op de kampagne geplaatst.
De fokke, en grote mast hadden een mars en een korte streng; beide masten voerden een groot razeil en een klein marszeil, terwijl de bezaanmast een driehoekig lateinzeil voerde.

In 1671 beschreef Nicolaas Witsen dit scheepstype als van 'voor handerhalf hondert jaar'.
De opkomst van dit soort schepen kan omstreeks 1520 geplaatst worden.

Naar de scheepsbekleding van aaneensluitende gangen en gebreeuwde naden, de zogenaamde karveelbouw, waardoor in tegenstelling tot de dakpansgewijze overnaadse constructie een gladde scheepshuid ontstond, werden schepen van dit type aangeduid als karvelen.
Op de tekening is niet te zien welke methode is toegepast.

Zuidelijker op de ree en tegen de hoge gronden van Wieringen zijn twee boeiers afgebeeld, waarvan één een hoger opbouwtje dan de ander heeft en bovendien een kleine bezaanmast.

Boeiers waren kleinere binnenvaartuigen met één mast en spriettuig, die wegens grotere diepgang niet meer zo geschikt waren voor de vaart over de Wadden en een ontwikkeling naar een type met twee masten te zien gaven, zoals op de tekening blijkt.
Ten noorden en oosten van Oosterend zijn een viertal kleinere schuiten met één mast getekend, scheepjes die gewoonlijk niet meer dan 4,5 à 5 voet diepgang hadden en speciaal als wadzeilers (Ueberwattsegler) werden gebruikt.
Onder de naam van 'hoeien of hoedboten' namen zij aan de kleine scheepvaart deel.

Op de Noordzee zijn pinken, de voorlopers van de bommen, bezig met zeevisserij.
Zij zijn zeilend en met gestreken mast en zeil afgebeeld; sommige bemanningen zijn bezig hun net in te halen, waarschijnlijk staande haringnetten, want uit de strandvisserij met de zegen aan de zuidkust van Texel blijkt dat het haringseizoen was aangebroken.

Enkele vletten en pinken liggen tegen het strand getrokken, terwijl voor de kust van de Westen netten te drogen staan, een visser een mand sjouwt en een harington op het strand staat om deze bedrijvigheid te typeren.
Een gevelsteen op Vlieland uit 1590 geeft dit type pink met razeil duidelijk weer [afgebeeld in het Waddenboek uit 1976].




D e  b a l l a d e  v a n  T e x e l


Ook hier geldt dat slechts een impressie van het eiland in zijn totaliteit is gegeven; lokale situaties zijn met uitzondering van de kerken en hun omgeving in grote trekken weergegeven.
Toch is deze impressie als vertelling juist. En dat niet omdat alle details topografisch juist zouden zijn genoteerd.
Er zijn accenten gelegd, sommige details benadrukt en andere verwaarloosd.
Daarom is deze impressie, in vorm en kleur zo poëtisch, te vergelijken met een ballade.

Als we de bedoeling van de gehele kaart zo hebben begrepen, dat de bewoonde en gecultiveerde drie noordelijke eilanden Huisduinen, Wieringen en Texel tegenover de nog te ontginnen kweldervlakte ten zuiden daarvan werden gesteld, dan is daarin de Ballade van Texel een fragment, dat met kennelijk plezier is gemaakt.

Het bekoorlijke Texelse landschap geeft bij het bekijken van de kaart in zijn afwisseling van glooiende diluviale gronden (de hoge rug tussen Den Hoorn, de Westen en Oosterend als ruggengraat van de eiland-structuur) eenzelfde indruk als die de bezoeker krijgt, wanneer hij door het Texelse landschap rijdt.

De betekenis van de kaart is: er is gekeken naar het landschap.
Het is met vlotte penseelstreken in flauwe glooiingen geaquarelleerd, waarbij de Hogeberg als markant en hoogste punt extra is benadrukt.
De duinen, dijken, kerken en entourage zijn raak getypeerd zonder dat men kan zeggen, dat elke trapgevel, elke boerderij, elk wiel in de dijk fotografisch juist is geplaatst.



Duinen, dijken en bedijkingen


Het Texelse polderland, van de hoge gronden neerglooiend naar de kwelders op zeeniveau, werd van de duinen bij de Koog in het noorden, langs de noord-, oost-, en zuid/oost-zijde beschermd door een aaneengesloten dijk, die sedert de late Middeleeuwen als resultaat van talrijke aaneensluitende kleinere bedijkingen tot stand gekomen was.
Lage gedeelten tussen hogere kernen hadden de zee gelegenheid gegeven diep landinwaarts door te dringen, maar waren afgesloten door de omringdijk.

De talrijke poldertjes loosden door duikers of 'pompen' en sluisjes op buitendijkse wadgeulen.
Een poging om de noordelijke kweldervlakte (op de kaart aangeduid als 'waert') te bedijken was mislukt; op korte aanhechtingsstukken na was de dijk weggeslagen.
De kaart laat zien dat ten noorden van de Koog, waar op de kaart het mannetje bij de 'Glijshorn' loopt, de duinen naar het oosten buigen en daar overgaan in 'de Nieuwe Dijk'.

Het duincomplex buitendijks en ten noorden daarvan getekend, 'Naenckeduin', vormde in 1629 het aanhechtingspunt voor de zanddijk naar Bierland.
Waar de dijk vervolgens naar het zuiden gaat heet hij de Nieuwedijk, die oostwaarts uitgelegd een westelijker 'oude dijk' als zeewering was opgevolgd.
De Nieuwedijk sloot de Koger polders Middelkoog, St. Jansland en Everste Koog of 'Overcooch' af van de Walenburger kwelder.
De kaart toont twee sluisjes in deze dijk, de Koger-, en Everste-Kogersluis, waarvan de schotten per windas opgedraaid en neergelaten werden.

Op de Nieuwedijk sloten vervolgens langs de zuid-zijde van de kwelder de Nieuwlander-, en Ongerendijk aan; via de Wiggerssluis loosde het (niet getekende) Burger Nieuwland of Polder Raephorst - genoemd naar één der bedijkers Albert Raephorst - zijn polderwater.
De evenmin getekende Wiggerswaal (nu Weegeswaal genoemd) fungeerde als sluiskolk.

Waar op de dijk een seinpaal is getekend, sloot aansluitend de Waaldam of Bomendijk de Langewaal af en belette in tijden van stormvloed het over de kwelder opstuwend water het land bezuiden De Waal te innunderen.
Ten noorden van de Waal liep de dijk over hoger gelegen grond; een schetskaart uit 1518 spreekt daar van 'hoege gheest'.

De Noorderdijk toont ten westen van Oosterend een groot doorbraakgat, dat met een zeewaarts uitgeslagen bocht, een 'vingerling' is gedicht.
Landinwaarts staat nog water in een laag en geulvormig gedeelte, waarvoor huidige kaarten tussen Harkebuurt en Oosterend een niveau van 0,3 meter beneden NAP aangeven.

Van de noord-oostelijke hoek 'de Dauck' zuidwaarts tot waar na 1600 Oudeschild zou ontstaan, is de dijk uit de losse hand met te sterk geaccentueerde bochten getekend.

In het midden van de 16de eeuw had de dijk reeds het verloop, dat Oerrit Dirksz. Langedijck bij zijn minutieuze kartering van de dijken in 1595 in beeld bracht [Algemeen Rijksarchief, collectie Hingman, nr. 2663].

Onze kaart geeft in de binnenbochten een aantal kwelders weer, die in de opmetingsnotities van Laurens Pietersz. van 1561 met name zijn genoemd en ook op Langedijck's kaart zijn getekend: van noord naar zuid Jacob Conincxlandt, Piethius Grie, Stans Klaaszn's Buitengors (in 1595 Thijs Govert's Grie genoemd) en enige andere, in 1561 verpachte, maar niet met name genoemde stukken buitendijks land.
De vrij willekeurig getekende bochten in de dijk geven geen mogelijkheid deze buitengorzen nauwkeurig te plaatsen.

Met de noordelijkste bocht is Dirk Vernouts Horn bedoeld, op welk dijkgedeelte evenals op de Dauck een groene of aarden dijk reeds vroeg vervangen werd door een wierdijk, omdat de buitendijkse kwelder daar in het midden van de 16de eeuw het eerst verloren ging.
De volgende bochten zijn veel te sterk benadrukt, terwijl ook de landinwaartse bocht benoorden de Lange Waal te diep is weergegeven.

De talrijke walen in de dijk, die bij Langedijck (1595) nauwkeurig zijn geplaatst, moeten hier eerder de onophoudelijke strijd tegen de zee en de gebrekkigheid van de dijk aanduiden, dan dat hun plaatsing enig houvast voor reconstructie zou kunnen bieden.

In de tweede helft van de 16de eeuw namen als gevolg van de krachtige ontwikkeling van Marsdiep-Texelstroom de klachten over afname van het buitendijkse land aan de oost-zijde van Texel toe, 'ter oorsaecke het Maersdiep jaerlycks wijder ende geweldiger werdt ende die vloeden alle jaren hooger loopen', d.w.z. meer en meer buitendijks land verloren ging.
In dit dijkgedeelte geeft de kaart een drietal sluisjes te zien, één in het noorden, de Oostersluis, waardoor de Oosterender polders uitwaterden, één bij Vernouts Horn en de sluis van de polder Oostegeest, waarop de polders ten oosten van de Hogeberg afwaterden.

Aan de zuid-zijde laat de kaart twee op elkaar aansluitende bedijkingen zien.
De vormgeving is vrij willekeurig en stelt aan de reconstructie grote problemen. Volgens metingsnotities van Laurens Pietersz. uit 1561 is het poldertje De Grie of Spanjaardsgrie in 1549 bedijkt, terwijl na de inundatie van de buitenkuil, die omstreeks 1496-1497 was bedijkt, maar tussen 1514 en 1549 innundeerde, een gedeelte daarvan in 1551 werd herdijkt.

Als het de bedoeling van de kaart was deze in 1552 nog recente inpolderingen af te beelden, dan is De Grie te groot getekend en de aanhechting van de Kuildijk aan deze polder in strijd met de werkelijkheid.
Gelet op de ligging ten opzichte van Den Hoorn, de wielen in de binnendijk en de aanhechtingswijze van de zuidelijke polder, zou de driehoekvormige polder het oostelijk gedeelte van Zouteland-Buitendijk kunnen voorstellen en de zuidelijke polder de gezamenlijke Binnen-, en Buitenkuil vóór de inundatie van de laatste polder.
In dat geval is hier dan ook terug gegrepen op een verouderd kaartbeeld.

De wijze waarop aan de zuid-zijde van Texel onder invloed van het getijmechanisme geulen verlanden en Noorderhaaks-banken aan Texel 'verhelen' en hoe op boven zeeniveau oprijzende vloedhaken duinvorming ontstaat, is typerend getekend.



Polder Walenburg


Na octrooiverlening aan Daniel van Nieuwwaal en Jan van Noorden op 12 mei 1436 door Margaretha van Bourgondië, op 12 augustus 1436 bevestigd door Philips van Bourgondië, werd een poging gewaagd om de zuid-oostelijke hoek van de Walenburger kwelder onder de naam Schalkwijkerpolder in te dijken.
Een dijkrestant ten westen van de Waal, nog op onze kaart getekend en in 1518 als zodanig genoemd, Iaat zien wat overbleef van deze poging.

Op 4 augustus 1488 breidde keizer Maximiliaan het octrooi uit met de toevoeging van hoge gronden ten noorden van dit dijkrestant, de Harde Koog.

Met de koop van buitendijkse gronden ten oosten van de Koog verkregen de nieuwe octrooi-houders op 9 augustus 1503 een westelijk aanhechtingspunt om de afsluitdijk te kunnen leggen, waarvan de kaart eveneens de resten aan weerszijden Iaat zien.
De dijk werd doorbroken door de zware stormvloed van 27 september 1509, maar in 1510 en volgende jaren hersteld.

Langdurige processen tussen de bedijkers en de polderbesturen van het 'oude land' van Texel werden in de jaren 1518 tot 1533 tot in hoogste instantie, de Grote Raad te Mechelen gevoerd.

Tijdens de stormvloed van 2 november 1532, nog voor de laatste en definitieve uitspraak van de Grote Raad van 22 maart 1533, sloeg de dijk weg en ging de polder verloren; hij bleef 'rijdende' tot 1612.
Op 14 maart van dat jaar werd een nieuw octrooi gegeven, waarna een definitieve bedijking tot stand kwam.



Het 'binnenland'


Behalve de Hogeberg zijn er hoegenaamd geen details gegeven, die iets van de polderstructuur van het eiland laten zien.
Het gedicht te doorbraakgat ten noord-westen van Oosterend is reeds genoemd.
Ook de Lange Waal is als water getekend. In het midden van de 16de eeuw was deze laaggelegen vlakte geen water als hier is afgebeeld.

Het land behoorde met andere lage, vochtige weilanden tot de koninklijke domeingoederen, die jaarlijks als hooiland werden verhuurd.
Volgens een notitie in het opmetingsverslag van Laurens Pietersz van 1561 werd o.a. de Lange Waal door Jan van Beeckesteyn te Amsterdam in 1557 uit de koninklijke domeinen gekocht en sedertdien verkaveld.

Op 27 mei 1626 werd de Lange Waal in vijf kavels uit de boedel van Maria van Beeckesteyn verkocht.
De aanduiding van de Lange Waal met een zo duidelijk als water bedoeld blauw, is óf een situatie na een inundatie, zoals kennelijk ook oostelijker tussen Oosterend en Harkebuurt is genoteerd en grijpt dan terug op een oudere opname, of het is een vrijheid die de maker van de kaart zich veroorloofde om het verloop van de Lange Waal en zijn vochtige weilanden extra aan te geven en daarmee in zijn kaart wat meer kleur aan te brengen.

Ten zuiden van de Koog zijn juist binnen de duinenrij een tweetal duinplassen getekend, die op kaarten uit de 19de eeuw nog als het water 'Alloo' voorkomen; de naam is op huidige kaarten bij een vochtige plaats genoteerd.

Van Cuyck passeerde op een van zijn tochten 'over de mient' naar de Koog de op de kaart getekende poelen; deze waren in de tweede helft van de 18de eeuw duidelijk te zien: 'Op deeze mient zijn twee zeer groote kolken, waarin veel watergevogelte zijn verblijf houdt...' [Van Cuyck, 1789].



Dorpen en buurtschappen, kerken en huizen


In de tweede helft van de 9e eeuw waren er reeds vier kerken op Texel: in Oosterend, De Waal, Den Burg en de Westen.

In de vroege Middeleeuwen zijn de houten parochiekerkjes vervangen door tufstenen kerken, waarvan de resten bij opgravingen zijn teruggevonden of als te Oosterend gedeeltelijk in de huidige bakstenen kerk zijn opgenomen.

Van deze parochies is de Westen met dorp en kerk verdwenen. Hierboven is gezegd, dat de afbeeldingen van de kerken de meest gedetailleerde en betrouwbaarste afbeeldingen op de kaart zijn, die op eigen waarneming moeten berusten.
Dit blijkt uit de vergelijking met bewaard gebleven gegevens over deze kerken.




D e  d o r p e n  a f z o n d e r l i j k



De Westen


Dit dorp was voor de 15de eeuw een van de belangrijkste van Texel, maar ging sedertdien door verstuiving van de duinen in betekenis achteruit.
Dit proces was rond 1500 in volle gang.

In 1514 wordt gezegd: 'ten Westen zijnder 31 haertsteden, die wel plegen te wesen over de 44 haertsteden, alsoe die geheel verstuven van den sande, ende zijn gescepen geheel vergaen'.
In 1498 waren er ongeveer 200 communicanten, in 1504 150, in 1514 100.
Deze achteruitgang ging vergezeld van een verwaarlozing van het tufstenen kerkgebouw.

Op onze kaart staat de kerk nog in gave toestand met torenspits afgebeeld.
De veronderstelling dat de zadeldakvormige afsluiting van de toren, zoals Pronk die in 1728 en Tavenier in 1790 tekende [afb. v.d. Vlis, 1949/1976] oorspronkelijk zou zijn [Ponger, 1942] is niet juist.

Alle zestiende-eeuwse kustverkenningen en zeekaarten, o.a. ook Waghenaer in 1584, die ten doel hadden de schippers bij het naderen van het Marsdiep een zo natuurgetrouw mogelijk silhouet van dit belangrijke baken te geven, beelden de toren met spits af, geheelovereenkomstig onze kaart.
Kerk en kerkhof zijn hier met een afsluitende muur omgeven.

De verwaarlozing in de tweede helft van de 16de eeuw, de vernielingen aan de kerk door watergeuzen in maart 1572 en het achterwege blijven van herstelwerk, hadden instorting van de oude tufstenen kerk tot gevolg.
Na verzoek om herstel van de als baken belangrijke toren, zegt een inspectierapport aan Gecommitteerde Raden te Hoorn van oktober 1603 dat de toren zeer vast en recht is, zonder gebrek, maar dat de leien van de spits 'geramponeert ende mette windt gespilt worden'.

De kerk is dan reeds vervallen; alleen de muren staan nog overeind.
Een rapport van augustus 1693 zegt: 'Datter reparatie aen de spidts van dien toren vereyscht werdende, deselve zeer difficiel soude vallen.'
Een inspectie in 1694 bracht aan het licht dat de toren hersteld was, maar dat 'den leyedecker van Alckmaer is daer noch besich met den spits.'

Blijkens een tekening van Pronk is de torenspits voor 1728 vervangen door een zadeldakachtige afsluiting.
In mei 1769 werden vijf nieuwe zolderingen in de toren aangebracht, trappen en deuren vernieuwd, de muren met 48 ankers verstevigd, en op de kap nieuwe pannen met cement vastgemetseld.
De hoogte van de toren wordt dan als 28 meter (96 houtvoeten) opgegeven, de dikte van de muren onder 1,18 m (4 vt), boven 0.93 m (3,5 vt).

Het genoemde rapport van 1693 leert ons meer over de afmetingen van de oude kerk en toren.
De omloop van de toren was toen zodanig vervallen, dat aan afbraak daarvan werd gedacht.
Onder het motief dat de trans voor zeevaarders een markant herkenningsonderdeel van de toren was, en dat 'wacht doen' op de toren in oorlogstijd zeer gevaarlijk zou worden, besloot men de omloop te herstellen met afbraaksteen uit de tufstenen muurresten van de kerk.
Deze muren hadden een lengte van 25,5 m (30 vt).

De torenomloop was 'wijt twintich voeten in 't vierkant': 5,65 m en had een hoogte van 1.10 m (4 vt).
De kerkmuren hadden een dikte van 55 à 70 cm (2 à 2,5 vt).
De 800 voor reparatie benodigde 'duyvestenen', die uit de vervallen kerkmuren gebikt zouden worden, hadden een gemiddelde maat van 30 x 15 x 9 cm.

In de toren hing op dat moment een klok van 16 à 1800 pond, die alleen nog gebruikt werd 'tot het beluyden der doden en wel specialick van die van de roomsche religie'.
Het besluit tot herstel van de toren in 1693 behelsde eveneens de opdracht de klok uit de toren te halen en te verkopen om daarmee de herstelkosten te financieren.

De klok is toen niet verkocht; eerst op 16 november 1773 verantwoordde 's Lands Opziener Leendert den Berger f. 4,- voor het vervoer van de klok naar Hoorn.

De toren is in 1859 gesloopt, het oude kerkhof in 1888 afgegraven.
Op de kaart zijn enkele verspreide boerenhuizen ten noorden en zuiden van de kerk afgebeeld.
De huizengroep ten noord-oosten van de voormalige standplaats van de kerk heet nu de Westen.
De huizen ten zuiden van de kerk afgebeeld lagen aan de weg naar Den Hoorn.



Den Burg


Van het tufstenen zaalkerkje van Den Burg zijn bij opgravingen in 1952 enige resten teruggevonden [Halbertsma, 1958].

De tegenwoordige bakstenen kerk is daarvoor in 1452 in de plaats gekomen.
De Texelse secretaris Frans Adriaan Valkoog (tekent: Falckoegh en ook Falckenkoech) noteerde in 1579 dat in 1470 met de bouw van het koor werd begonnen, dat in 1481 zijn voltooiing vond.

Hij tekende verder aan - in het oudste bewaarde Texelse register - dat in 1539 de spits van de toren viel.
Dit stemt overeen met de tekening van de kerk op onze kaart.
Ook een silhouet van de Texelse kust, in een stuurliedenboek van 1579 door Harmen Jansz. Muller gedrukt, en Waghenaer, in 1584, beelden de toren zonder spits af.
Evenals de kerk van de Westen leed de Burgerkerk in maart 1572 aanzienlijke schade bij het optreden van de watergeuzen.

Daarom werd de kerk 'op last van 't Lant op stutten gestelt' in 1574.
Herstelplannen en verzoek om subsidie van het gemeneland dateren van 1585, maar toen was het gemeneland allen bereid een vlakke muur in plaats van het vervallen koor aan de oost-zijde te subsidiëren.
Den Burg zou zelf het dak moeten herstellen.

De zaak bleef slepen tot 1593. Gecommitteerde Raden te Hoorn bleken toen bereid de rechtopgaande oostergevel en het dak te subsidiëren.
Den Burg zou zelf zoveel mogelijk stenen uit het vervallen koor laten afbikken om bij de muur-opbouw weer dienst te doen en zelf houtwerk, glazen en vloer bekostigen.

Daar Texel niet over timmerlieden beschikte die een kostenbegroting konden maken, werden bestek en begroting opgesteld door een meester-timmerman uit Hoorn en een meestermetselaar uit Alkmaar.
Uit hun berekeningen blijkt, dat de kerk van toren tot koor 37 meter (125 houtvoeten) lang was bij een breedte van 11,25 m (38 vt).
De hoogte van grondvlak tot de 'opperste vorst' van het dak bedroeg 21,30 m.

(72 vt). De nieuwe vlakke gevel aan de oost-zijde zou tot de hoogte van de steunbalken 3,5 steen dik zijn en vervolgens tot de vorst 2 steen.
Twee-derde van deze gevel zou hersteld kunnen worden met steen uit het vervallen koor, de rest moest van nieuwe steen worden opgetrokken.

Acht en veertig staande balken van 6,5 m lengte (22 vt) moesten in de kerk worden vernieuwd; ook was herstelwerk aan het 'gespant' van het dak en aan het 'wulffsel an wedersijden' nodig.
Om de kosten te drukken zou de kerk nog met één vak verkort worden, d.w.z. de oostelijke muur 4,15 m (14 vt) naar binnen gezet worden.

Om het dak met nieuwe leien te kunnen dekken zouden 250 planken (wagenschot) nodig zijn.
In november 1601 kwamen een nieuwe vloer en banken in de kerk, in 1604 kreeg de toren een nieuwe achtkantige torenspits.

De kaart toont ten zuiden van de kerk een groot gebouw, dat gezien de versiering van toren en dakhoeken met kruizen het begijnenklooster moet zijn.
De watergeuzen, die de kerk zwaar beschadigden, hebben ook een aantal woningen, waaronder het schoutshuis en het klooster deerlijk gehavend of verbrand.



De Waal


Het oude tufstenen kerkje van De Waal, zoals dat op de kaart is getekend, was door verwaarlozing in de tweede helft van de 16de eeuw in vervallen toestand geraakt.

Een inspectierapport van oktober 1602 beschrijft de toren als volgt: van zwaar steenwerk met een ronde stenen 'cappe' (torenspits).
Dit blijkt ook uit onze kaart.
Terwijl de andere dorpskerken met blauwe leien zijn gedekt, heeft de torenspits van De Waal geen kleur.

Volgens het rapport waren de zware binten van de kerk, die in de torenmuur waren verankerd, over een lengte van 15 m (50 vt) in de kerk neergestort, 'waerdoor de toren seer geswact is'.
Met storm 'schudt ende beroert deselve als hebbende geen hulp van voorsz. kercke, de toren hangende oostwaerts over'.

De kerk zou alleen te redden zijn als men de binten herstelde en de gevel dichtmaakte.
In november 1603 besloten Gecommitteerde Raden drie torens op Texel, De Waal, Den Hoorn en de Westen te doen herstellen.
Gezien het belang voor de scheepvaart zou het Gemeneland de helft van de benodigde f. 2500,- en de Admiraliteit de andere helft betalen.

Voor aanvullend herstel werden in de 17de eeuw herhaaldelijk subsidies verleend in de vorm van uitkeringen uit de belastingen op de bieromzet.

In de tweede helft van de 18de eeuw beschreef en tekende Van Cuyck het herstelde kerkje: 'Het kerkje, hetwelke ik een kapelletje zoude noemen, omdat het geen choor heeft, schijnt vrij oud te zijn, dewijl er duifsteen aan is.'
In de tweede helft van de 19de eeuw is een nieuw kerkje gebouwd, dat in het voorjaar van 1945 door oorlogshandelingen is verwoest.

De straatweg, waarlangs ter weerszijden en beoosten de kerk de huizen staan, buigt zuidwaarts naar de Oosterenderweg, terwijl ten zuiden van de kerk een dijkje bij doorbraak van de Walerdam bescherming moest bieden.
Het eenvoudig dorpsplan van de kaart is in het huidige stratenplan terug te vinden.

Ten oosten van De Waal geven een molen en enkele verspreide huizengroepen kennelijk de buurtschappen Molenbuurt en Spang aan.



Oosterend


Het vroeg-middeleeuwse tufstenen zaalkerkje, waaraan iets later een toren is toegevoegd, heeft nog restanten nagelaten in de laat-gothische verbouwing en uitbreiding, waarbij een nieuw koor en twee dwarsschepen uit baksteen zijn toegevoegd. Van de tufstenen toren is het bovenstuk in baksteen hernieuwd.

Op de kaart is het kerkje met de twee dwarsschepen duidelijk herkenbaar.
Blijkbaar hebben de watergeuzen in 1572 ook deze kerk beschadigd.

Dirk Burger van Schoorel vertelt daarover dat het beeld van St. Maarten door een gat in de muur, 'agter in de kerk' geslagen, naar buiten werd gestoken en achter de kerk verbrand: 'Doen het beeld verbrande, knipte en kraakte hetzelve wakker, gelijk wel meer het hout doet, wanneer hetzelve met verbrande materie is overstreeken; dit wierde van de roomsgezinde voor een mirakel gehouden.'

Door subsidiëring uit de bierbelasting kon evenals bij De Waal de kerk in 1605 en volgende jaren worden hersteld, - terwijl in dezelfde tijd de toren voor rekening van gewest en admiraliteit, als belangrijk baken voor de vaart uit de Zuiderzee naar de ree van Texel, werd hersteld.

In de zomer van 1786 vonden omvangrijke reparaties aan de toren plaats, waarvoor hout uit Enkhuizen en scheepsladingen Friese steen uit Harlingen werden aangevoerd.
In de huizen en buurtjes ten oosten van het dorp vinden we Oost en Zevenhuizen aangeduid, terwijl het noordelijkste huis aan de dijk de steenoven voorstelt, die in grafelijke opdracht van 1367 ter plaatse werd gebouwd.

De oven staat duidelijk afgebeeld en genoemd (stienoven) op een kaart van Pieter Bruynsz. uit 1594 [Algemeen Rijksarchief, collectie Hingman, nr. 2662].

Of de oven toen nog als zodanig in gebruik was kan worden betwijfeld, want volgens de kaart van Oerrit Dirksz. Langedijck uit 1595 [idem, nr. 2663] was in de oude steenoven een zoudziederij gevestigd: 'soutkeet'.



De Koog


Het dorp de Koog, een laat-middeleeuwse vestiging, telde in 1514 140 huizen.
De inwoners leefden vooral van visserij; mede uit heffingen daarop onderhielden zij de dorpskerk.

Dit kerkje had geen kerktoren, maar een losstaande klokkestoel.
Op de kaart is, hoewel enigszins beschadigd, aan de noordmuur van het kerkhof de klokkestoel naast de kerk te herkennen.

De plaats van het kerkje is in het zuiden van het huidige dorp terug te vinden als het ronde 'oude kerkhof', de straat waarlangs de vissershuizen ter weerszijden in een west/oost-rij zijn getekend, is in de dwarsweg ten zuiden van de huidige kerk herkenbaar.

Ook deze kerk werd in 1572 door de watergeuzen geplunderd; mogelijk is daarbij de oude klokkestoel vernield, want in 1592 moesten regenten van de Koog zich o.a. verantwoorden voor de bouw van een nieuwe. Hun beleid was in de ogen van Gecommitteerde Raden te Hoorn te nonchalant geweest, heffingen op opbrengsten van gedroogde schol en 'godsgelden' geheven van de vissersschuiten ten bate van de kerk waren niet afgedragen.

De administratie over verkoop van kerkelijke landerijen en de bouw van de nieuwe klokkenstoel moest worden verantwoord: 'Van alle kerkelijke landen en tuinen zedert desen oorloge vercoft, mitsgaders van de oncosten van 't voorsz. klockhuys.'

In 1699 kreeg het oude kerkje nog een nieuwe vloer van blauwe gebakken stenen, maar in juni 1719 droegen Gecommitteerde Raden hun opziener Pieter Muller de bouw van een nieuwe kerk op, die noordelijker in het dorp werd geplaatst.
In augustus 1719 moest de predikant toezicht op de bouw houden bij afwezigheid van Muller; volgens opgave van de baas-metselaar was de kerk in december gereed en verrichtte Muller de afschouw. Een muursteen draagt het jaar 1719.

Van dit kerkje is in april 1786 de vloer vernieuwd met 1200 zevenduims 'blauwe zoore teegels', werden de pannen met cement vastgezet en het 'omschot' van het torentje geverfd. De oude kerkklok bleek in 1792 gebarsten te zijn; een nieuwe werd voor f. 320,- aangeschaft, de oude verkocht voor f. 160,-.

Van Cuyck maakte in de tweede helft van de 18de eeuw een duidelijke tekening van het kerkje en schreef: 'Oude lieden weeten bij overlevering, dat het dorpje zich heeft uitgestrekt tot de oude kerk, welke nu afgebroken, en uitwijzens de afbraak en het kerkhof, slegts klein geweest is; ik heb het dorpje van die zijde getekent; de tegenwoordige kerk heeft een houten torentje.'
Op onze kaart blijkt ook de Koog in de 16de eeuw een eigen standaardkorenmolen rijk geweest te zijn.



Den Hoorn


Het vissersdorp Den Hoorn is op de huidige plaats gebouwd, nadat in 1398 hoekse benden een oudere nederzetting - iets zuidelijker aan het toenmalige Marsdiep gelegen - hadden verwoest. Langedijck geeft op zijn kaart van 1595 de plaats nog slechts met een naam aan 'den ouden Hoorn'.
De resten zijn bij opgravingen ter plaatse gevonden.

Oorspronkelijk behoorde Den Hoorn kerkelijk onder de Westen; de onder die parochie ressorterende kapel te Den Hoorn werd in 1514 tot zelfstandige parochiekerk verheven.

Bij de meting van Texel in 1561 bezigt Laurens Pietersz. nog de oude benaming: kapel Den Hoorn.
Het opkomend Den Hoorn, relatief welvarend door visserij en loodsdiensten voor de passage van het Marsdiep kon zich de bouw van een toren veroorloven.
Volgens een opmeting van 1783 was de toren niet geheel vierkant maar 4,45 x 5,30 m (15 x 18 vt).

Den Hoorn overvleugelde de Westen en had in 1514 140 huizen tegenover het moederdorp 31; het was toen al een 'gasthuis' of 'heiligegeesthuis' rijk.

Dit huis, ook door Laurens Pietersz. in 1561 vermeld, staat op de kaart ten oosten van de kerk afgebeeld.
De huizenbocht op de kaart ten noord-oosten van de kerk getekend en het rijtje aan de weg naar de Westen zijn door nieuwbouw ten zuiden en oosten van de kerk vervangen.

Van Cuyck vond rond de kerk nog 'eenige ellendige en zeer oude huisjes'. In de Franse tijd zijn daar nogal wat oude huisjes afgebroken.
In 1572 hebben de watergeuzen ook hier huisgehouden.
Het is waarschijnlijk, dat zij het ook hier vooral op het koorgedeelte van de kerk hadden voorzien.
Het gewestelijk bestuur wees in juli 1593 een verzoek om subsidie voor kerkherstel af.
Den Hoorn moest dit zelf gaan financieren.

Waarschijnlijk is toen het beschadigde koorgedeelte, waarvan bij opgravingen fundamentresten zijn gevonden, buitengesloten en de kerk met een vlakke muur gedicht. Een verzoek om herstel van de toren in september 1602 werd wel in overweging genomen.

Bij de inspectie van oktober 1603 bleek de toren vast, vierkant en deugdelijk aan de kerk 'verheelt' te zijn, maar de 'cappe ofte spitse' had alle leien verloren; de kerk bleek in goede staat en dicht te zijn. In 1624 werd de toren op 's Lands kosten gerestaureerd, in 1649 zijn de muren met ankers versterkt.

Een uitvoerige reparatie van de toren volgde in 1783, waarbij het gemeneland slechts het gedeelte financierde dat boven het kerkdak uitstak, namelijk 7 meter toren (24 vt).

De achtkante spits werd met nieuwe leien gedekt. Het dorp had blijkens de kaart benoorden het dorp een eigen korenmolen.
Het oude baken ten noord-westen van Den Hoorn diende in het midden van de 16de eeuw de eerste nadering van het Landsdiep van Texel of Schettersgat mogelijk te maken; vervolgens konden de schippers zich oriënteren op de ton en beide zuidelijke kustbakens.



De kapel op de Hogeberg


De kaart toont op de Hogeberg een kapel met een torentje en een ommuurd kerkhof.

Secretaris Frans Valkoog (1579) zegt daarover:
'In 't jaer ons Heren MIIIIC ende LXXXI doe worde Hogeberch geslecht tot een kerckhoff ende werd daer een capel op gemaeckt.'

In het jaar daarop werd daags voor Allerheiligen de eerste mis in de kapel opgedragen.
Uit de verhuur van landerijen in de polders De Hal, Oostegeest en Waddel werd het onderhoud van deze St. Catharinakapel bekostigd, zoals uit metingen van Laurens Pietersz. in 1561 bleek.

De watergeuzen verbrandden volgens eigentijdse berichten een huis bij de Hogeberg, maar waarschijnlijk richtten zij ook vernielingen aan in de kapel.
Pieter Bruynsz. tekent in 1594 op zijn kaart de kapelruïne, de nog staande muren van het torentje en de kapel zonder dak.

Gerrit Langedijck had op zijn kaart van 1595 geen aandacht voor de ruïne maar wel voor de galg die op de top van de Hogeberg prijkte.

Van Cuyck (1789) tekende in de tweede helft van de 18de eeuw Het Hogerhuys op de Hogeberg.


<